Tam olarak nedir? Nerede ve neden gereklidir? Çok basit ve önemli, 90'larda Türkiye'de çokça rastlanan, benim de bizzat şahit olduğum bir örnekle isim kullanmadan anlatacağım:
Şarkıcı prodüktör ve ben, kayıdını ve miksini özene bezene yaptığım bir parçanın vidyo klibinin TV'de yayınlanmasını heyecanla bekliyorduk. O dakka geldi, görüntü tamam ama ses????? Boğuk ve ekolar içinde. Rezalet!! Birçok şahidim vardı, parçayı böyle mikslememiştim ki ben?! Ne olmuştu acaba?
Derhal araştırmaya koyulduk. O dönem BetaCam vidyo kasetler kullanılıyordu. Kanala gittik, onlara yolladığımız kaseti çalmalarını rica ettik. BetaCam oynatıcı ses mikserine bağlıydı, mikserin çıkışları ise stereo hoparlör çiftine. Ses aynen teslim ettiğimiz gibiydi, sorun yoktu. Teknik elemandan adım adım klibi yayına nasıl verdiklerini anlatmasını istedim. Görüntü ve ses, boyumdan uzun otomasyonlu bir alet aracılığıyla yayına gidiyordu ve gelen kasetler o aletin okuduğu başka bir formata aktarılması gerekiyordu. "Hmmm, peki nasıl aktarıyorsunuz?" diye sordum, ve zincirin kırık halkası ortaya çıktı.
Haliyle BetaCam oynatıcın sol ve sağ ses çıkşları vardı, ancak yayın aletinin tek bir ses girişi. Teknik elemanlar tüm iyi niyetleriyle ses kanallarının birini dışarıda bırakmamak için stereo kablonun bir ucunun jaklarını söküp, çıplak telleri birbirine değdirip, her iki kanalı da yayın aletinin mono girişine bağlamışlardı. O yıllarda bunu izah edecek yeterli bilgim olmasa da sezgisel olarak bana yanlış gelmişti, ve sonuçta sesin başına gelenler de bunu apaçık ortaya koyuyordu. Şimdi konuyu azıcık biliyorum, yine de yanlış bişey söylüyorsam elektronikçi arkadaşlar düzeltsin ama, ayrı gitmesi gereken telleri öylece birbirine değdirmek direnç dengesini değiştirecektir. Direnç değişince sesin volümü ve rengi de değişecektir. Bizim klibin sesine de bu olmuştu. Bunun haricinde sesin ekolara boğulması da muhtemelen tellerin sağlıksız temas etmesi sonucuydu. Nasıl düzelttik?
Ses mikserine bağlı BetaCam'ın her iki kanalını ortaya panlamalarını önerdim, böylelikle mikserin hem sol hem sağ çıkışları aynı toplamı veriyor olacaktı. Çıkışlardan herhangi biri yayın aletinin mono girişine bağlandığında ise stereo ses monoya toplanmış ve direnç dengesi bozulmamış olarak aktarılacaktı.
Elektroniğe çok fazla dalamıyacağım, o konuda çok bilgili değilim ama özetle şunu söylemek istiyorum. Elektronik aletler ne için tasarlandılarsa onu yaparlar. Bir diğer deyişle, elektronik olarak hangi işi yaptırmak istiyorsak, onu yapmak için tasarlanmış aleti kullanmalıyız.
Stereo sesi havada da monoya toplayabiliriz. Bu durum stereo hoparlör çiftimizin bulunduğu odadan dışarı çıktığımızda meydana gelir. Hoparlörlerin çaldığı stereo ses havada monoya toplanır ve odanın kapısından çıktıktan sonra kulağımıza mono olarak ulaşır. Artık neyin sola neyin sağa panlandığını kestiremeyiz. Stereo sesi elektronik olarak mono'ya toplamak istiyorsak basit te olsa, onun için tasarlanmış bir alet kullanmalıyız. Bu bir mikser de olabilir, yada özel tasarlanmış iyice basit açma/kapama düğmeli 2 giriş 1 çıkış bir kutucuk ta olabilir. Bu yine de kabloları birbirine değdirmekten farklıdır çünkü mühendis tasarladığı kutucuğa duruma uygun hesaplanmış, dirençleri dengeleyici parçaları koyacaktır.
Analog ekipmanla miks yapanlar iyi bilirler, miks mühendisleri yaptıkları stereo miksin mono'da nasıl tınlayacağını hızlıca kontrol edebilmeleri için çoğu mikserin özel mono tuşu vardır. Basar basmaz her iki hoparlöre aynı mono toplamı gönderir. Bilgisayar müzik programlarında ise durum biraz karışık:
Cubase'de Control Room özelliği açılırsa orada mono tuşu var.
ProTools'ta yok, ya master fader'ın panlarını ortaya almak, yada master insert noktalarından birine "monolaştırıcı" bir plugin koymak ve devereye sokup çıkarmak lazım.
Logic'te yok. Logic'te panları ortaya almak ta yok :) Ancak insert slotuna plugin takarak yapılabilir. Logic'te fazla geniş gelen bir stereo sesin panlarını azcık ortaya alabilmek için Direction Mixer diye bir plugin kullanıyorum. Neyse ki kendi pluginleri arasında yer alıyor. Daha iyi çözümü olan varsa bana da söylesin lütfen.
Şimdilik bu kadar, bu makaleyle ilgili soru, yorum ve görüşleriniz varsa alttaki kutucuğa yazarsanız sevinirim. Bunun dışında sorularınız varsa özel oluşturduğum
cengizkoroglu.blog@gmail.com
Bu yazıya Matthew isimli bir arkadaştan gelen soruyu ve cevabımı altta paylaşıyorum
YanıtlaSilSORU:
Cengiz bey merhaba. Blog yazılarınızdan "mono sum" başlığını okudum. Öncelikle bilgilerinizi paylaştığınız için teşekkür ederim. Benim bu konu ile ilgili bir kaç sorum olacak.
Tv dizilerinin yayınlandığı kanallar mono yayın yapıyor diye biliyorum. Dizi müzisyenin miks mühendisine yolladığı trackler ise stereo. Bu durumda mikste stereo müzik kanallarını ortaya mı panlıyorsunuz ? Bu şekilde mi miksliyorsunuz ? Özellikle tv dizileri ve reklam miksleri için soruyorum sorun yaşamamak adına.
Bir diğer sorum da şu. Tv kanallarının ses gereksinimleri ile ilgili "spec" tarzı bilgileri içeren bir kaynak var mı bildiğiniz ?
CEVAP
Selam Matthew,
Oldukça geç cvp veriyorum, özür.
Türkiyede çoğu TV kanalı stereo yayın yapıyor artık. Yine de mono yayın yapanla iş yapacaksan önereceğim en iyi şey stereo mikslerinin "mono uyumlu" olmasına dikkat etmek. Diğer bir deyişle, miksini stereo yaparken, sık sık monoda nasıl tınladığını kontrol etmek, mono toplamının halen stereoya oldukça yakın tınladığından emin olmak. Böylece iki farklı miks yapma derdinden kurtulabilirsin.
Sorduğun ikinci soruya ise cevabım en sevdiğim kelimeden oluşuyor 'bilmiyorum'.